Aktywa w bilansie to byt bardzo kreatywny – ujęcie prawniczo-ekonomiczne

Wprowadzenie

W praktyce obrotu gospodarczego aktywa bilansowe, mimo pozornej precyzji definicyjnej i wymogów formalnych, stanowią niejednokrotnie obszar podatny na znaczną kreatywność rachunkową i interpretacyjną. O ile bilans, jako jeden z podstawowych elementów sprawozdania finansowego, ma pełnić funkcję dokumentu wiernie odwzorowującego sytuację majątkową jednostki, o tyle jego struktura – zwłaszcza w zakresie ujmowania i wyceny aktywów – umożliwia uzyskanie określonego wizerunku finansowego, niekoniecznie odpowiadającego rzeczywistości ekonomicznej.

Pojęcie aktywów w ujęciu prawnym i rachunkowym

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 12 ustawy o rachunkowości, aktywa to „kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych”. Definicja ta, choć z pozoru jednoznaczna, zostawia szerokie pole dla interpretacji, zarówno w zakresie pojęcia „kontroli”, jak i „korzyści ekonomicznych”.

W prawie bilansowym nie występuje bezpośredni odpowiednik regulacyjny znany z prawa cywilnego (np. własność, posiadanie), a dominujące znaczenie ma kryterium kontroli ekonomicznej. Tym samym, aktywa mogą być ujmowane w bilansie, mimo że formalnie nie są własnością jednostki, lecz przynoszą jej wymierne korzyści, jak ma to miejsce np. w przypadku leasingu finansowego czy prawa do użytkowania aktywów niematerialnych.

Kreatywność w zakresie kwalifikacji i wyceny aktywów

1. Wartości niematerialne i prawne

To najbardziej podatna na nadużycia i „kreatywność” kategoria aktywów. Wycena znaków towarowych, know-how, wartości firmy (goodwill), licencji, patentów – w praktyce często nie odzwierciedla ich rzeczywistej wartości rynkowej, a jedynie służy „optymalizacji” struktury aktywów w celu poprawy wskaźników wypłacalności, płynności czy wiarygodności kredytowej. Przenoszenie własności IP między podmiotami powiązanymi w celu stworzenia sztucznej wartości bilansowej to częsta technika w ramach tzw. inżynierii finansowej.

2. Należności długoterminowe i krótkoterminowe

Wycena należności, szczególnie spornych lub przeterminowanych, stanowi kolejny obszar nadużyć. Często są one utrzymywane w bilansie po wartości nominalnej, mimo braku realnych perspektyw ich wyegzekwowania. Przesuwanie terminu zapadalności, refinansowanie lub kompensaty wewnątrz grupy kapitałowej pozwalają sztucznie zawyżać wartość aktywów i maskować rzeczywisty poziom ryzyka kredytowego.

3. Zapasy i środki trwałe

Wycena zapasów na bazie cen historycznych, a nie realnej wartości rynkowej, może prowadzić do znacznego przeszacowania pozycji aktywów. W przypadku środków trwałych dochodzi do podobnych zjawisk – ich amortyzacja bywa rozciągana lub wręcz czasowo zawieszana, szczególnie w okresach pogarszającej się płynności jednostki.

Bilans a rzeczywistość ekonomiczna – aspekty prawne

Choć ustawa o rachunkowości i Krajowe Standardy Rachunkowości wprowadzają szereg zasad ostrożności i wymogów dokumentacyjnych, ich realna skuteczność w zapobieganiu kreatywnej rachunkowości jest ograniczona. Prawo nie nadąża za złożonością struktur holdingowych i transakcji wewnątrzgrupowych.

W kontekście odpowiedzialności zarządu – zarówno cywilnoprawnej (art. 293 i 483 KSH), jak i karnej (art. 303 i nast. Kodeksu karnego) – dopuszczenie do ujmowania w bilansie aktywów nieistniejących lub wycenianych w sposób rażąco zawyżony może skutkować zarzutem działania na szkodę spółki, nierzetelnego prowadzenia ksiąg rachunkowych lub oszustwa bilansowego.

Skutki praktyczne: inwestorzy, wierzyciele, skup spółek

Z punktu widzenia inwestora, wierzyciela czy podmiotu nabywającego zadłużoną spółkę, kluczowe jest, by analizować bilans nie w sposób literalny, ale funkcjonalny. Często „aktywa” są jedynie bilansem iluzorycznym, szczególnie w przypadku spółek zmierzających ku upadłości, objętych postępowaniem restrukturyzacyjnym lub planowanych do przejęcia w procedurze skupu spółek z problemami.

Audyt przedtransakcyjny (due diligence), obejmujący analizę jakościową aktywów, powinien zawsze weryfikować:

faktyczną możliwość realizacji należności i zapasów,
powiązania osobowe i kapitałowe w transakcjach kreujących aktywa,
dokumentację prawną potwierdzającą prawa do wartości niematerialnych.

Wnioski i rekomendacje

Bilans, jako formalne sprawozdanie finansowe, nie powinien być traktowany jako obiektywny obraz sytuacji ekonomicznej spółki, lecz jako konstrukcja podlegająca szerokiej gamie założeń, interpretacji i – niestety – manipulacji. Kluczowe jest zatem krytyczne podejście do pozycji aktywów oraz stosowanie nie tylko formalnych kryteriów oceny, ale także prawniczo-ekonomicznej weryfikacji stanu faktycznego.

Prawne i finansowe bezpieczeństwo obrotu wymaga zmiany kultury sprawozdawczości – od formalizmu ku rzetelności. Do tego czasu – jak głosi tytuł niniejszego opracowania – aktywa w bilansie pozostaną bytem niezwykle kreatywnym.

Aktywa w bilansie to byt bardzo kreatywny