Kilka słów o art. 299 k.s.h. – odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o.

Art. 299 Kodeksu spółek handlowych (k.s.h.) od lat pozostaje jednym z najczęściej stosowanych i analizowanych przepisów prawa gospodarczego w Polsce. Budzi emocje zarówno wśród wierzycieli dochodzących należności, jak i wśród członków zarządów spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, którzy często nie zdają sobie sprawy z daleko idących skutków jego zastosowania. Przepis ten, pozornie prosty, kryje w sobie wiele zawiłości interpretacyjnych, orzeczniczych niuansów oraz prawnych „kruczków”, które warto poznać, by zrozumieć zarówno jego funkcję, jak i możliwe sposoby obrony przed odpowiedzialnością.

1. Treść przepisu art. 299 § 1 k.s.h.

Art. 299 § 1 k.s.h. stanowi:

„Jeżeli egzekucja przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością okaże się bezskuteczna, członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania.”

Jest to klasyczna odpowiedzialność subsydiarna członków zarządu wobec wierzyciela. W praktyce oznacza to, że dopiero po wykazaniu, że egzekucja przeciwko spółce była nieskuteczna, wierzyciel może wystąpić z roszczeniem bezpośrednio wobec członków zarządu.

2. Przesłanki odpowiedzialności z art. 299 k.s.h.

Aby doszło do odpowiedzialności członka zarządu, muszą być spełnione trzy podstawowe przesłanki:

1. Istnienie zobowiązania spółki – bez ważnej i wymagalnej wierzytelności, odpowiedzialność nie może powstać.
2. Bezskuteczność egzekucji z majątku spółki – co musi zostać udowodnione przez wierzyciela, zwykle poprzez przedstawienie postanowienia komornika o umorzeniu postępowania egzekucyjnego z uwagi na jego bezskuteczność (art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c.).
3. Pełnienie funkcji członka zarządu w czasie powstania zobowiązania lub istnienia obowiązku złożenia wniosku o upadłość.

3. Domniemanie winy i możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności

Zgodnie z art. 299 § 2 k.s.h., członek zarządu może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli:

• wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe lub restrukturyzacyjne,
• lub że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy,
• lub że pomimo niezgłoszenia wniosku wierzyciel nie poniósł szkody.

Przepis ten wprowadza domniemanie winy członka zarządu, które może zostać obalone jedynie w drodze wykazania jednej z powyższych przesłanek.

Orzecznictwo:

• Wyrok SN z 15 czerwca 2005 r., III CK 676/04 – „Domniemanie winy członka zarządu nie oznacza domniemania szkody po stronie wierzyciela. Wierzyciel musi wykazać, że egzekucja z majątku spółki była bezskuteczna.”
• Wyrok SN z 30 września 2004 r., IV CK 609/03 – „Złożenie wniosku o upadłość po czasie, w którym powinno to nastąpić, nie zwalnia z odpowiedzialności z art. 299 k.s.h.”

4. Omijanie art. 299 k.s.h. i kruczki prawne

W praktyce obrotu gospodarczego wielu członków zarządów stara się uciec od odpowiedzialności, stosując różnego rodzaju zabiegi prawne. Poniżej przedstawiono kilka najczęstszych sposobów obchodzenia art. 299 k.s.h.:

1. Zrzeczenie się członkostwa tuż przed upadłością

Bywa, że członek zarządu rezygnuje z funkcji z datą wsteczną lub tuż przed niewypłacalnością spółki. Sąd jednak bada rzeczywisty moment zakończenia pełnienia funkcji.

Wyrok SA w Warszawie z 24 lutego 2017 r., VI ACa 199/16:

„Skuteczność rezygnacji z funkcji członka zarządu nie wyłącza odpowiedzialności z art. 299 k.s.h., jeśli rezygnacja miała na celu jedynie uniknięcie odpowiedzialności.”

2. Przeniesienie majątku spółki na podmioty powiązane

Często spotykanym zabiegiem jest wyprowadzanie aktywów spółki (np. poprzez umowy darowizny, sprzedaży poniżej wartości rynkowej) do powiązanych osób fizycznych lub innych spółek.

W takich sytuacjach można rozważyć zastosowanie art. 300^132 k.s.h. (działanie na szkodę wierzycieli) lub złożenie pozwu z tytułu czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli (actio pauliana – art. 527 k.c.).

3. „Słupy” w zarządzie

Powoływanie osób formalnie pełniących funkcję członka zarządu, ale w rzeczywistości nieświadomych sytuacji finansowej spółki, by odciążyć faktycznych decydentów.

Sądy coraz częściej analizują rzeczywisty wpływ osoby na prowadzenie spraw spółki, nawet jeśli formalnie nie pełniła funkcji członka zarządu.

Wyrok SA w Gdańsku z 9 października 2013 r., V ACa 444/13:

„Nie jest wykluczone przypisanie odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. osobie, która formalnie nie była członkiem zarządu, ale faktycznie pełniła jego funkcje.”

5. Relacja art. 299 k.s.h. do innych instytucji prawnych

a) Postępowanie restrukturyzacyjne a odpowiedzialność zarządu

Złożenie wniosku o otwarcie restrukturyzacji w terminie może uchronić członka zarządu przed odpowiedzialnością, jeśli postępowanie to rzeczywiście dawało szansę na uratowanie spółki.

Wyrok SN z 30 października 2019 r., II CSK 215/18:

„Samo wszczęcie restrukturyzacji nie zwalnia automatycznie z odpowiedzialności, jeśli wniosek był spóźniony.”

b) Odpowiedzialność na gruncie art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego

Jeśli członek zarządu nie złożył w terminie wniosku o upadłość, może odpowiadać nie tylko cywilnie, ale również majątkowo wobec masy upadłości (roszczenia regresowe).

6. Przedawnienie roszczeń z art. 299 k.s.h.

Roszczenia z art. 299 k.s.h. przedawniają się według ogólnych zasad kodeksu cywilnego, tj. co do zasady w terminie 6 lat(po nowelizacji przepisów w 2018 r.), licząc od dnia, w którym egzekucja przeciwko spółce stała się bezskuteczna.

Wyrok SN z 10 stycznia 2008 r., V CSK 362/07:

„Bieg przedawnienia rozpoczyna się nie od dnia powstania wierzytelności, ale od momentu, gdy wierzyciel powziął wiadomość o bezskuteczności egzekucji.”

7. Ochrona zarządu i prewencja – dobre praktyki

Członkowie zarządu mogą podjąć szereg działań zabezpieczających przed ryzykiem odpowiedzialności z art. 299 k.s.h.:

• Rzetelne prowadzenie ksiąg i sprawozdawczości finansowej – umożliwia szybkie rozpoznanie momentu niewypłacalności.
• Ubezpieczenie D&O (Directors and Officers Liability Insurance) – pokrywa roszczenia cywilne przeciwko członkom zarządu.
• Podejmowanie uchwał dokumentujących kluczowe decyzje – zwłaszcza w zakresie przyczyn niezłożenia wniosku o upadłość.
• Delegowanie obowiązków z dokumentacją – brak „twardych” dowodów to częsty problem w procesie.

8. Czy art. 299 k.s.h. wymaga reformy?

Coraz częściej pojawiają się głosy, że art. 299 k.s.h. wymaga nowelizacji – np. w kierunku:

• rozdzielenia odpowiedzialności na osoby rzeczywiście wpływające na działania spółki,
• doprecyzowania przesłanek winy,
• ograniczenia nadmiernej uznaniowości sądów,
• wprowadzenia bardziej elastycznego katalogu okoliczności egzoneracyjnych.

Podsumowanie

Art. 299 k.s.h. to fundament ochrony wierzycieli przed nadużyciami w obrocie gospodarczym, ale jednocześnie przepis, który może być narzędziem nadużyć. Odpowiedzialność członków zarządu nie jest absolutna, ale w praktyce bywa bardzo dotkliwa. Znajomość przepisów, orzecznictwa oraz praktycznych mechanizmów ochrony przed odpowiedzialnością jest kluczowa nie tylko dla zarządów, ale również dla wierzycieli i ich pełnomocników. Należy oczekiwać dalszego ukształtowania linii orzeczniczej w kierunku większej sprawiedliwości i adekwatności rozstrzygnięć.