kancelaria bladowski.legal | Artykuł 183 § 1 k.p.k. – ochrona świadka w postępowaniu karnym

Artykuł 183 § 1 k.p.k. – Tarcza ochronna dla świadka będącego członkiem zarządu

Artykuł 183 § 1 k.p.k. – Tarcza ochronna dla świadka. Jak skutecznie odmówić zeznań?

Świadek w postępowaniu karnym znajduje się często w bardzo trudnym położeniu. Jego słowa mogą nie tylko wpłynąć na losy innych osób, ale również narazić go na odpowiedzialność karną lub karną skarbową.

Ustawodawca dostrzegł tę sytuację i wprowadził art. 183 § 1 kodeksu postępowania karnego, który stanowi podstawową gwarancję procesową dla każdej osoby przesłuchiwanej w charakterze świadka – również przed organami takimi jak Policja, Prokuratura, Urząd Skarbowy, ZUS czy sąd.

Treść art. 183 § 1 k.p.k.

„Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli odpowiedź mogłaby narazić jego samego lub osobę mu najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.”

Zapis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie wymaga zgody organu prowadzącego postępowanie. Decyzja należy wyłącznie do świadka – to on ocenia, czy odpowiedź może go narazić na odpowiedzialność.

I choć pozornie wydaje się to oczywiste, w praktyce obserwuje się nagminne naruszanie tej gwarancji, szczególnie gdy świadkiem jest członek zarządu spółki lub jej prezes.

Kiedy można powołać się na art. 183 § 1 k.p.k.?

Przepis ten ma zastosowanie nie tylko przed sądem, ale także w toku przesłuchań prowadzonych przez:

Policję,
Prokuraturę,
Urząd Skarbowy,
Krajową Administrację Skarbową,
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS),
inne organy administracyjne uprawnione do prowadzenia postępowania przygotowawczego lub kontrolnego.

Członek zarządu spółki może – i nierzadko powinien – odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli dotyczy ono:

działań, które mogą zostać zakwalifikowane jako przestępstwo skarbowe,
nienależnych odliczeń podatkowych,
rozliczeń z kontrahentami o wątpliwym charakterze,
wewnętrznych decyzji finansowych, które mogą budzić wątpliwości co do ich legalności.

Orzecznictwo: sądy potwierdzają prawo świadka do odmowy odpowiedzi

Sądy jednoznacznie stoją na stanowisku, że prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie stanowi kluczowy element konstytucyjnego prawa do obrony i zabrania zmuszania świadka do samooskarżenia.

➤ Wyrok Sądu Najwyższego z 25 stycznia 2007 r., IV KK 213/06:

„Uchylenie się od odpowiedzi na pytanie, o którym mowa w art. 183 § 1 k.p.k., stanowi realizację prawa świadka do nieprzyczyniania się do własnego skazania.”

➤ Wyrok WSA w Warszawie z 14 kwietnia 2021 r., III SA/Wa 1772/20:

„Organ podatkowy nie może przymuszać świadka do składania zeznań, które mogą narazić go na odpowiedzialność karną skarbową. Powołanie się na art. 183 § 1 k.p.k. blokuje możliwość dalszego zadawania pytań w tym zakresie.”

➤ Wyrok NSA z 21 listopada 2019 r., I FSK 1205/17:

„Nie ma podstaw prawnych, aby odmowę odpowiedzi przez świadka, powołującą się na art. 183 § 1 k.p.k., kwalifikować jako odmowę współpracy z organem. Organ winien ją uszanować.”

Jak prawidłowo powołać się na art. 183 § 1 k.p.k.?

Zgłoś to wyraźnie – powiedz:

„Oświadczam, że powołuję się na art. 183 § 1 k.p.k. i odmawiam odpowiedzi na to pytanie, gdyż mogłaby ona narazić mnie na odpowiedzialność karną lub karną skarbową.”

Nie musisz uzasadniać swojej decyzji – nie masz obowiązku tłumaczyć, dlaczego uważasz, że pytanie cię obciąża.
Nie daj się zastraszyć – organy ścigania czasem błędnie sugerują, że odmowa może mieć konsekwencje prawne. Jest to nieprawda, o ile powołanie się na art. 183 § 1 k.p.k. jest prawidłowe.

Członek zarządu jako świadek – szczególna sytuacja.

Członek zarządu spółki, w toku postępowań kontrolnych lub dochodzeń dotyczących nieprawidłowości w firmie, znajduje się w trudnym położeniu: z jednej strony pełni funkcję reprezentanta spółki, z drugiej – może być osobiście zagrożony odpowiedzialnością.

Dlatego też orzecznictwo i praktyka prawnicza dopuszczają możliwość, aby członek zarządu – działający nawet jako reprezentant spółki – korzystał z ochrony art. 183 § 1 k.p.k. we własnym imieniu.

Praktyka organów – wymuszanie zeznań:

Niestety, rzeczywistość pokazuje, że wiele organów:

ignoruje zgłoszenie z art. 183 § 1 k.p.k.,
próbuje kontynuować przesłuchanie,
straszy odpowiedzialnością za brak współpracy,
odmawia odnotowania takiego oświadczenia w protokole.

W takiej sytuacji należy żądać wpisania do protokołu odmowy odpowiedzi z powołaniem się na konkretny przepis. Warto również rozważyć:

wniesienie skargi na czynności organu,
złożenie zażalenia na nieprawidłowe prowadzenie przesłuchania,
zaangażowanie pełnomocnika procesowego lub obrońcy.

Podsumowanie: korzystaj z prawa, które ci przysługuje.

Art. 183 § 1 k.p.k. nie jest pustym przepisem – to potężne narzędzie ochrony każdej osoby przesłuchiwanej jako świadek. W obliczu groźby odpowiedzialności karnej lub skarbowej, warto znać swoje prawa i z nich aktywnie korzystać. To szczególnie istotne dla osób pełniących funkcje zarządcze w spółkach, które narażone są na różne formy odpowiedzialności, często niezawinionej.

Zapraszamy do lektury naszego poradnika.

Skontaktuj się z nami przez formularz kontaktowy lub odwiedź sekcję Strefa Eksperta, by poznać więcej praktycznych porad.

Autor: Błażej Bladowski – ekspert w zakresie ochrony majątku, prawa egzekucyjnego i antywindykacji.

Blog